1.
       -- Саша, а дзе ж мама? – дзівіцца бацька, прыйшоўшы дамоў.
       -- Яна паехала... на машыне... белай... прыгожай такой, з чырвонай палоскай... зь вялікім дзядзькам доктарам... Тата, яна рабіла вось так: ой! ой! – і мой трохгадовы брат красамоўна выцірае лоб усёй рукой і падае на канапу.
Мяне яшчэ няма. Я яшчэ толькі ўваходжу ў гэты цудоўны, дзіўны, несуладны, незразумелы Сьвет.
Мой старэйшы трохгадовы брат яшчэ ня ведае, як зьяўляюцца на сьвет дзеці: яму скажуць, што ягоную, такую жаданую, сястрычку пасьля бясконцага зьбіраньня грошай урэшце купілі ў краме.
       Мая маці міжволі працягнула традыцыю сваёй маці, якая мела звычку нараджаць дзяцей, не пакідаючы працы. І маю маму яна нарадзіла проста ў полі, тады, “як аўсы дажыналі”, як гаварыла заўсёды бабка. Яна ня памятае дня: у тыя часы народзінаў ніхто не спраўляў, а ў маміным пасьведчаньні запісана: “першая палова жніўня”. Бабуля проста перавязала пупавіну і пайшла жаць далей: была гарачая пара. Маміным зьдзіўленым чатыром братам і сёстрам сказалі: “Во, дзяўчынку знайшлі ў полі...”
       Першыя схваткі мама адчула, калі рыхтавалася да вялікага мыцьця. Яна толькі-толькі замачыла бялізну. Баючыся, што калі яе колькі дзён ня будзе ўдома, бялізна канчаткова зьгіне, яна вырашыла хуценька парабіць усё, пакуль прыедзе “скорая”. Зразумела, ні пра якія пральныя машыны тады яшчэ ня ведалі, а ваду насілі з калодзежа. Раз-пораз мама кідалася на канапу, стогнучы і выціраючы пот з ілба, потым ізноў кідалася да начовак, уражваючы гэтым майго маленькага брата, з чыіх расказаў і асабліва паказаў  яшчэ доўга будзе пацяшацца ўся сям’я.
       Мае бацькі жывуць зараз у Менску; сюды яны пераехалі год таму. Брат нарадзіўся там, на іх радзіме, у Чэрвені, дзе яны сустрэліся і пажаніліся.



       2.
       Чэрвень – маленькі, непадалёк ад Менску, гарадок, чыё навакольле вядомае выключна сваёй глухаманьню – глухімі непралазнымі лясамі і балотамі, поўнымі сваіх дароў – дзічыны, грыбоў, ягад. Асабліва дурніцаў, як іх там называюць. Дурніцы ў тых краях зьбіраюцца посьцілкамі – шчодры ягадны куст страсаецца над расьсьцеленай посьцілкай, потым ягады высыпаюцца ў вядро. Адылі дурніцы за добрыя ягады там ня лічацца. Чалавек рэдка цэніць тое, што мае забагата і надурніцу.
       “Чэрвень” ня ёсьць першай назвай гораду. Ён быў перайменаваны паводле назвы месяца, у якім быў “вызвалены ад польскіх акупантаў” на пачатку 20-х. Мае бацькі ня любяць успамінаць пра тыя падзеі. Я пачую аб іх талькі аднойчы. І толькі праз колькі дзясяткаў гадоў даведаюся пра Слуцкае паўстаньне 1920 году супраць Савецкай улады ў гэтых мясьцінах.
       Старажытная назва гораду была Ігумен. Наўрад ужо там знойдзецца той, хто зможа ўспомніць сівую легенду аб манастыры, які насамрэч там існаваў, і ягонай настаяцельке. Тым больш ніхто ўжо ня памятае аб адважным, няўлоўным партызанскім атрадзе Б.Сьвентарэцкага, што ўдала дзейнічаў у мясцовых лясах падчас Паўстаньня 1863-64 гадоў. Пераможаныя ўрэшце незьлічонай расейскай арміяй, паўстанцы, пераважна шляхцічы, каб пазьбегнуць рэпрэсіяў, вымушаныя былі бадзяцца па лясах, потым наймацца фурманамі, кавалямі ці чорнарабочымі. Ніхто ўжо ня помніць, што не было тады ніводнага шляхецкага дому, дзе б не аплаквалі хоць аднаго свайго забітага, пакаранага ці зьніклага бязь вестак.
       “Мы живём, под ногами не чуя страны...”
       Дрымотная глухамань.
 
       Пасталеўшы, я паспрабую даведацца ад маіх сваякоў аб паходжаньні мамінага прыгожага дзявочага прозьвішча Качэрская, якое выгладае на дзіва старажытна-шляхетным, каб быць сялянскім. Па-другое кожны, каго я сустрэну ў сваім жыцьці з гэткім жа прозьвішчам, акажацца маім даволі блізкім сваяком. Але... на свае роспыты я пачую больш пытаньняў, чым адказаў. Так, гэта яны памятаюць: наш пра-прадзед Качэрскі пасяліўся ў маленькай, самай глухой вёсачцы Зелянкі, набыў сабе дом, завёў сям’ю. Але адкуль ён прыйшоў? Чаму? Адно толькі я зразумею: калі. Гэта было а другой палове ХІХ стагодзьдзя. ...Магчыма, і ён быў сярод тых тысячаў, што блукалі па лесе з запаленымі сьвечкамі ў руках – каб знайсьці адзін аднаго, расьцярушаных пасьля чарговага бою, сабрацца разам і рыхтавацца да наступнага.

       Усе сьвечкі спаленыя.
       І я, усяго толькі праз сто год, уваходжу ў гэты добры і невыносны Сьвет у дзівотнай,  безнадзейна-вымерзлай Краіне Забыцьця.

       3.
Кто шел впереди, не радел о великих корнях:
Сушил чернозем и срывал золотые соцветья.
Наверное, думал, что он истребляет сорняк.
Но он истреблял все, что люди растили столетья.



       Мая маці Шура (Аляксандра) нарадзілася ў гэтай жа вёсачцы Зелянкі, але хутка сям’я пераехала на бацькаўшчыну яе маці – у вялікую (больш за 100 двароў) вёску Рудню. Бацька маёй бабкі Мікола Буры трымаў млын, а таму быў крэпкім, заможным селянінам. Нездарма паненка са зьбяднелай шляхецкай сям’і пагадзілася выйсьці за яго замуж. Яна была адукаваная і прасунутая: ведала па-беларуску, расейску й польску і “хадзіла па вёсцы летам з парасонам”. Толькі яна адна была супраць, каб ейная дачка (мая бабка) выдавала нагвалт сваю дачку Ніну, камсамолку, замуж за багатага старога. (Старая, як сьвет, гісторыя: Ніна зьбегла са свайго вясельля да вясковага настаўніка, камсамольскага сакратара. Раптам пачалася Другая сусьветная вайна – і яна нахлябалася ўсіх балот партызынскай вайны разам зь ім і іхным маленькім сынам. Зрэшты, пражывуць яны разам 45 гадоў, вырасьцяць дваіх дзяцей, трох унукаў і праўнукаў – так і забыўшыся ажаніцца.   Пажэняцца толькі ў апошні месяц ягонага жыцьця, калі ён будзе ўжо ў больніцы.)
       Дык вось. Быў мой прадзед добрым дбайным гаспадаром. Менавіта таму на пачатку 30-х яго павінны былі раскулачыць і саслаць у Сібір. Адно, што да гэта часу ён ужо пасьпеў зрабіцца старым п’янчугам, то напэўна, Камтэт беднаты ўважыў яго за свайго. Млын, аднак, забралі і пасьпяхова зруйнавалі. Ды вось яшчэ сын ягоны Антось, чалавек сумленны й прамы, дый на гора ўпарты, узяўся падвучыць Савецкую уладу ў асобе старшыні калгаса, (чыя сям’я спрадвеку-такі лічылася за абібокаў і лайдакоў) зь якога ж боку, урэшце,  запрагаецца тая кабыла. За свае намаганьні атрымаў аддзяку: “Табе што?! Савецкая ўласьць ня нравіцца?!” – і выправіўся ў Сібірскія лягэры на 10 гадоў. Калі ягоны тэрмін ужо заканчваўся, пачалася вайна. Яго адправілі ў штрафны сапёрны батальён, які некалькі разоў за ўсю вайну быў цалкам зьнішчаны – а ён пры гэтым заставаўся адзіным жывым.  Дахаты вярнуўся цэлым і здаровым, з поўным наборам мэдалёў Салдацкай славы; і я буду  чуць часам ад гэтых атэістак – маіх цётак і мамы – на кухне за чаркай: “А ёсь жа ж Бог на белым сьвеце...” Дзед Антось надоўга перажыве сваіх крыўдзіцеляў і памрэ 85-гадовым у той самы дзень, як народзіцца мой сын Антон.

       4.
Когда ты сам не ведаешь, не знаешь,
Куда тебе идти и с кем тебе идти,
Ты вспоминаешь детство, вспоминаешь
Мелодию, забытую почти.
Но тонут звуки песни колыбельной
В борьбе бесчеловечной и бесцельной.



       Мая бабка Надзея (сястра Антося) – адзіная з маіх родных бабак і дзядоў, каго я буду ведаць у сваім жыцьці. Ня так доўга, праўда: яна памрэ, калі мне будзе дванаццаць. Астатнія не дачакаюцца нават майго нараджэньня.
       Мае самыя раньнія ўспаміны будуць зьвязаны з бабулінай хатай на ўскрайку вёскі,  з маёй калыскай ля печы, зь вялікай рудой каровай, на ўсю акругу ведамай праз свае свавольствы, з маленькай козачкай, зь якой я буду сябраваць... Зь нямецкімі каскамі з бабулінага агароду, прыстасаванымі практычнай беларускай рукой нам з братам пад зручныя начныя гаршкі... Зь вялізным колам – рэшткамі нейкага разваленага млына – ля маляўнічай рэчкі, дзе мы будзем купацца і вудзіць рыбу... З дарогай, што проста ад бабульчынай хаты нырае ў зяпу гэтай змрочнай зялёнай пачвары. Напэўна, менавіта так былі ўяўлялі сабе немцы такі небясьпечны для іх наш лес, што кішэў тады партызанамі.     ...А я дык ніколі ня буду баяцца лесу. Зь першых крокаў на гэтай зямлі нас з братам будуць прывучаць да лесу нашыя бабуля і мама.
Бабуля Надзя гаворыць па-беларуску, і кожнае лета яна будзе сустракаць нас словамі: “А-а, мае любыя, то я бачу, вы ўжо навучыліся гаварыць па-гарадзкому!” І кожную восень менскія настаўнікі будуць выпраўляць нам з братам мову: “Дети должны говорить и писать правильно!” ...Мова нашых бацькоў ужо выпраўленая: мама будзе расказваць мне, як яна плакала па начах, калі ў вучэльні настаўнікі кпілі зь яе і каралі за “дзеравенскае” вымаўленьне.
       Бабуля Надзя ўмее чытаць і пісаць, і яна будзе чытаць мне казкі і апавяданьні. Яна будзе першай, ад каго я пачую аб Ісусе. Я, ужо “готовая к борьбе за дело Коммунистической партии” піянэрка, буду слухаць яе толькі зь ветлівасьці і думаць сабе, спачуваючы, якая ж мая бабуля цёмная і забабонная, што верыць у гэткія казкі.



       5.
       Мой дзед Барыс Качэрскі (яе муж) памёр падчас вайны. Не, ён не ваяваў. Ён пакутаваў на астму, якую набыў пасьля газавых атакаў у Першую сусьветную. Пасьля ён ваяваў у Грамадзянскую ў Чырвонай арміі і быў накіраваны на Курсы чырвоных камандзіраў. Мог бы зрабіць добрую кар’еру ваеннага афіцэра, але надта сьпяшаўся дахаты – гэтта ж спраўджвалася ягоная мара, за якую і ваяваў: сялянам раздавалі-такі абяцаную зямлю. Дзед Барыс быў спакойным, лагодным, разумным чалавекам. Мама ніколі ня чула, каб ён лаяўся. Нават калі бабуля і лаялася на яго. П’яным яго яна бачыла толькі аднойчы, калі ёй было 4 гады: пад вечар перад тым ён і абое ягоныя шурыны доўга і шумна аб нечым раіліся, назаўтра дзед пайшоў некуды з канём, а вярнуўся без каня. Тады і напіўся... ”Зямля абяцаная”, за якую ён ваяваў і на якой цяжка і сумленна працаваў, адправілася за канём і цесьцевым млынам...
       То не забралі яго ні ў армію, ні ў партызаны ў Другую сусьветную. Сям’я, аднак, рабіла шмат на партызанаў: пяклі хлеб і гналі самагонку (для стэрылізацыі і анэстэзіі параненых таксама...). Партызаны забіралі ўсе харчы па начах (як немцы свае “падаткі” – ўдзень).
       Аднойчы прыйшлі ў хату:
       – Дед, скидай валенки!
       А тыя ж былі апошнія на ўсю вялікую сям'ю. Дзед якраз сядзеў у іх каля печы.
       – Ты ж у хаце сядзіш – табе ня трэба, – кажуць.
       Тут мая наравістая бабка і выступіла:
       – А ці ж ты ня бачыш, які ён хворы! А ці ня бачыш, колькі ў мяне дзецей на печы! Можа гэта ты прынясеш нам дроваў ды пасячэш іх!
       – Ты што, старая? Или тебе Советская власть не нравится?
       Але ж мой лагодны дзед і ўзарваўся!
       – Я ж ваяваў за гэтую ўласьць! Я за яе здароў’е аддаў! А вы, с..., яе немцу аддалі!
       Дзецюкі проста пхнулі яго, звалілі з лаўкі, садралі валёнкі і пайшлі. Заадно прыхапілі 17-гадовага сына Міколу. (Усё сваё жыцьце надалей – колькі буду яго ведаць – заўсёды, калі ён будзе п'яны, а п'яны ён будзе заўсёды, ён будзе ўзгадваць сваю “партызаншчыну” і далейшую атаку Кенігзбэргу.)
       Аднойчы ў вёсцы застаўся на ноч нямецкі атрад. Нехта зь мясцовых жартаўнікоў далажыў у Чэрвеньскую камэндатуру, што ў Рудні начуюць партызаны. ...Начны бой паміж немцамі і немцамі, што заляглі па абодвух берагах ракі, цягнуўся 4 гадзіны. Раніцай, як разабраліся ў сваім дурноцьці, яны сабралі ўсіх вясковых мужчын і адхвасталі іх шампаламі. Потым спалілі вёску. Добра што безь людзей. Як яны зрабілі гэткае ў суседняй.
       Пасьля тае лупцоўкі мой дзед Барыс так і не падняўся...



       6.
       Майму бацьку пашанцавала. Ён нарадзіўся ў маленечкай такой дрымотнай вёсачцы Брадок – шэсьць хат, схаваных у глухім лесе, – што немцы не асьмельваліся саваць туды і носу. Мама часам кпіць зь яго: “То ты хоць немца бачыў, га?”
       Я наведаюся ў Брадок толькі адзін раз за ўсё жыцьцё, але ў памяці гэта застанецца. Гэта будзе скора, калі я ўжо стану вялікай дзяўчынкай, настолькі вялікай, што змагу пешшу пераадолець шлях ад вёскі Замятоўка, дзе цяпер жывуць бацькавы сваякі. Ат, мы з братам будзем любіць бавіць тут свае басаногія канікулы, разам са сваімі стрыечнымі і пляменьнікамі займацца ўсім, чым займаюцца на вёсцы дзеці, і псаваць сваю “правильную речь” мясцовымі дасьціпнымі фразамі, прымаўкамі, як, зрэшты, і сакавітай лаянкай.
       Мой дзед Сідар Верабей памёр, калі яму было 72. Ён сёк дрэвы сам у лесе, і яго заваліла сасной. Пасьля сябе пакінуў даволі маладую ўдаву - сваю трэцюю жонку (першыя дзьве памерлі) – з чатырма ейнымі дзецьмі. Старэйшая зь іх была ягоная падчарка: мая бабка Дар’я яшчэ дзяўчынай была “падманутая маладым панам”. Зь дзіцем на руках ёй, вядома ж, ужо было ня суджана выйсьці замуж. Але калі ейнай дачцы было 10 год, браты знайшлі ёй замужжа – выдалі за старого двойчы ўдаўца, у якога было ўжо 11 дзяцей. Зь ім яна нарадзіла яшчэ трох. Сярэдні зь іх – мой бацька Пятро.
       Нельга сказаць, каб яна мела шмат клопату са сваімі пасынкамі і падчаркамі – яны былі ўжо даволі вялікія. Каторыя ўжо пасталелі, каторыя пайшлі з Чэрвеньшчыны і нават з Беларусі па адукацыю. Мой бацька нават добра і ня ведае некаторых. Адзін, Яўгеній Вараб’ёў (расейскі канчатак? – відаць, дзеля кар’еры) вырас да гэнэрала падчас Другой сусьветнай.
       Ціхая, працавітая і цярплівая жанчына Дар’я памерла незадоўга да майго нараджэньня, так і не даведаўшыся, што ейную ўнучку (а потым ужо і ейную дачку) хацелі назваць Дар’яй...

​

       7.
       Зрэшты, маё нараджэньне было яшчэ пад пытаньнем.
       Ня тое, каб мае бацькі не любілі дзяцей і не хацелі іх. Мама-такі хацела дзяўчынку. Ну, а бацька – усіх і розных.
       У зруйнаваным дашчэнту Менску яшчэ не хапае жыльля. (Яго ніколі ня будзе хапаць; і я не разумею, чаму.) Таму бацькі здымаюць адзін пакойчык плошчай 7 кв.м. у прыватнай хаце на ўскраіне Менску – у Паўночным пасёлку. Аб нарадженьні яшчэ адного дзіцяці не магло быць і гаворкі.
       Хутка, праўда, зьявілася надзея на атрыманьне асобнай кватэры. Бацька працуе ў выдавецтве “Ўраджай”, а тады якраз Інстытут глебазнаўства быў распачаў будоўлю двух дамоў для сваіх супрацоўнікаў. Гэта быў невялікі шанец для простага журналіста, але ж. І мая рашучая мама выправіла бацьку да мясцкаму выпрошваць, каб іх паставілі ў чаргу “на паляпшэньне жыльлёвых умоваў”.
       Другое дзіця магло стаць ладным аргументам у прасоўваньні чаргі... і тымчасам  спраўдзіць мару іхнага маленькага сынка. 



       8.

       Стаіўшы дых, Саша пільна разглядае гэтае дзіва, толькі што прынесенае ў хату і названае “твая сястрычка” – туга спавітую ляльку, якая ляжыць цяпер упоперак ложка. Ён ня йдзе да стала на вячэру, адмаўляецца ад печыва і цукерак...
       Але вось мае вусны заварушыліся. Цмокнулі. Я расплюшваю вочы і ўтаропліваюся ў яго: “Будзем знаёмы, браце!”
       Саша вохкае, вылупіўшы вочы. Аж затросься:
       – Мама! Мама! Яна ж жывая! Паглядзі на яе! Яна жывая! – так ашаломлены, што топае нагамі, трасе рукамі.
       Гэтта ён упершыню спасьціг тую вялікую, адвечную Тайну – Цуд Жыцьця. 
      
       Я ж у гэткім жа ўзросьце буду значна больш прыземленай: аднойчы да маёй мамы – выхавацелькі дзіцячага садка, які і мы з братам будзем наведваць, – прыйдзе бацька маёй таваркі скардзіцца на яе дачку, якая скрозь прапагандуе ў садку, што дзеці выходзяць на свет Божы з мамінага жывоціка.
       Можа гэта ад таго, што я спазнаю праўду Жыцьця, Холад ягонай Рэальнасьці зь першых дзён майго жыцьця?
       ...Гэтая зіма ўдалася вельмі халоднай. Жудасна. Як ніколі. Саракаградусны мароз зьявіўся напрыканцы кастрычніка, дый так і не сышоў.
Але ж нават і такім марозам чалавек мае быць чыстым, тым больш пасьля нараджэньня дзіцяці – так вырашае мая мама. Яна заўсёды была адчайнай да безразважнасьці: наважвалася нават купацца ў траўні дый верасьні ды гаварыць начальству усё, што яна насамрэч думае. То ці ж мы з братам можам затрымаць яе ад паходу ў лазьню? І бацька наш на працы...
       Ноччу ў яе пачалася гарачка. Бацька не заўважыў гэтага: цёмным ранкам ён ціхенька вышмыгнуў на працу. І гаспадары хаты таксама. Мы застаемся адны ў хаце, якую ніхто не ацяпляе, і яна хутка настывае. Саша залазіць да мамы пад коўдру, а я, галодная, паціху замярзаю ў сваіх мокрых пялёнках, з жахам адчуваючы сябе пакінутай назаўсёды. І тады я крычу! Голасна, патрабавальна! ...Мама ня чуе мяне: яна беспрытомная.
       Колькі часу гэта цягнецца? Я стамілася, ахрыпла, зьмерзла...
       Урэшце прыходзіць малая дачка гаспадароў, што з-за марозаў засталася ўдома.
       – Цёця Шура, так холадна! Трэба распаліць грубку.
       Вось яна ўгледзела нас, няшчасных, растурхвае, прыводзіць у прытомнасьць маму. Тая просіць яе распаліць у печы, прынесьці дроваў з павеці.
       – А я ж не магу адамкнуць замка – ён замёрз! – плача дзяўчо. Мама падымаецца з ложка і прабіраецца да павеці...
       Урэшце мы выратаваны. На шчасьце, усё абышлося. Хутка прыдзе бацька, выкліча доктара для мамы і для мяне. Як ні дзіўна, я нават не захварэла. Але гэты выпадак мы будзем узгадваць праз усё нашае жыцьцё.



       9.

Потянем время, ибо нам спешить
резона нет ни при каком раскладе.
Потянем время, чтобы дольше жить
не радостного будущего ради,
не ради грандиозных дел страны,
погрязшей в перевыполненьи планов,
и не во искупление вины
за преступленья проклятых тиранов.
Потянем время, чтоб не уходить
из этого измученного мира,
чтобы успеть друг друга полюбить
среди чумой оплаченного пира.

​

       Бацькі не рашаюцца мяне ахрысьціць.
       Дарма, што бацька наш камуніст,  мама былая камсамолка, і абое яны атэісты – але мой брат быў ахрышчаны. Там, дзе нарадзіўся, – у Чэрвені.
       Але цяпер яны баяцца. Не, не марозу. Тыя падзеі, з-за якіх яны апынуліся ў Менску, яшчэ надта сьвежыя ў іхнай памяці.
       ...Гэта была першая Радаўніца пасьля сьмерці бабкі Дар’і. Бацька тады проста прыехаў да магілы сваёй маці і моўчкі пастаяў крыху каля яе.
       Празь некалькі дзён яго звольнілі з працы. (Ён працаваў у адзінай чэрвеньскай газэце.) А выключэньне яго з партыі было адно толькі справай часу.
       Ён дабіўся прыёму да сакратара абкаму. Ім тады быў П.Машэраў. У ягонай прыёмнай бацька сустрэў свайго лепшага школьнага і інстытуцкага сябра Сашу Найдовіча. “Ты што тут робіш? ...Звольнілі? ...Та-ак. ...Слухай, а давай да нас! Я пагавару з начальствам, думаю, яны змогуць цябе ўзяць”. Ну й, вядома, выйшлі яны адтуль разам, пайшлі выпілі...
       Як ужо бацька прасіўся ў Машэрава, я ня ведаю (кажа, той быў лагодны), але з партыі яго ня выключылі.
Такім чынам, неўзабаве мае бацькі пераехалі ў Менск, што усё яшчэ цяжка ўздымаўся з руінаў, дзе бацька быў прыняты на работу ў выдавецтва “Ураджай”.
       Мама ўсё ніяк ня можа прывыкнуць да вялікага чужoга гораду, хаця ёй тут бліжэй да інстытуту, дзе яна завочна вучыцца. Бо там яна пакінула сваю любімую працу ў дзіцячым доме для сіротаў вайны і сумуе таксама па сям’і сваёй сястры Ніны, у чыім доме яна пражыла 10 год і каго мы цяпер наведваем кожныя выходныя. Любяць яны стройна выпіць і пасьпяваць разам свае любімыя “чэрвеньскія рамансы”. ...З цягам часу мама палюбіць Менск, які стане прыгажуном, і дзе ў яе будзе і любімая работа ў БДУ, і багата цудоўных сяброў. Але да сястры ў Чэрвень яна будзе езьдзіць праз усё сваё жыцьцё, каб пасьпяваць зь ёй разам ...Зрэшты, і памруць яны ў адзін дзень.

частка 1      частка 2     частка 3