Дзе ляжыць залатое вядзерца?
...Туман-ярам, ярам-даліною.
За туманам нічога ня відна.
Толькі ж відна дуба зелянога.
Пад тым дубам крыніца стаяла.
З той крыніцы дзеўка ваду брала.
Упусьціла залато вядзерца,
Засмуціла казакова сэрца.
“А хто ж мае вядзерца дастане,
Той са мною на ручнічку стане”.
Як узваўся казак маладзенькі:
“А я ж твае вядзерца дастану,
Я з табою на ручнічку стану”.
...Лепей буду ў моры парынаці,
Чым зь нялюбым на ручнічку стаці.
Лепей буду ў моры пясок есьці,
Чым зь нялюбым на пасадзе сесьці.
...Туман-ярам, ярам-даліною.
(Народная песьня)
Дзе ляжыць залатое вядзерца?
Маёй маці – пявуньне й майстрысе Таронта, 2001 г.
...Гэта ж трэба такое: апынуцца на іншым канцы сьвету, каб менавіта тут і загаварыць па-беларуску! Лёгка і свабодна, з душы сваёй і памяці продкаў. Знайсьці сяброў, блізкіх, як родзічы, і засьпяваць зь імі, і напаткаць песьню гэтую дзіўную, незразумелую, што так зачапіла нас журбой сваёю. І раптам акунуцца з галавой у гісторыю, сівую даўніну, каб адчуць, як жылі яны, продкі нашыя, у што верылі, аб чым марылі, што хацелі пакінуць нам, сваім нашчадкам...
Дарэчы, усё гэта падчас восеньскіх Дзядоў адбывалася. Сьвята гэтае ня толькі шаную, але існасьцю сваёю лічу. Яшчэ даўно некалі мая маці (былая камсамолка і атэістка) вучыла мяне (камсамолку тагачасную) ушаноўваць Дзяды. Гэта, можа, адна з галоўных нашых традыцый, якую ніякія навалы й стыхіі так і ня вынішчылі з душы народу. Мажа, ў звычаі памінаць продкаў і захавалася найбольш нашая “нацыянальная ідэя”, што з’ядноўвае нас усіх, прымушае адчуваць сябе менавіта беларусамі. (Нават камуністычнаму атэізму зацкаваць гэты звычай не ўдалося, бо штогод кожную Радаўніцу як быццам хваля ўздымае ўсіх, нават самых лянівых, і ніякая сіла ня можа стрымаць гэты ўсенародны паход, так што ў Менску нават мусілі ўлады здацца і на гэты дзень зьмяніць расклад руху гарадзкога транспарту. ...А некалі ж майго бацьку звольнілі з працы і ледзь ня выключылі з партыі – за тое, што на Радаўніцу наведаў магілу сваёй маці.)
Можа, і не такія далёкія ад сапраўднасьці былі нашыя продкі, калі верылі ў галоўнага бога Рода як жывую існасьць, якая няспынна ўтвараецца зь людзкіх душаў, што адляцелі да зорак. І глядзяць зь нябёсаў зоркі-вочы дзядоў нашых, мудрых, якім нарэшце ўдалося спазнаць Сусьвет. Сочаць яны за намі, дапамагаюць, накіроўваюць думкі і дзеяньні нашыя, каб ня даць разысьціся нам як народу сярод гістарычных віхураў.
Так і я ў думках сваіх і малітвах заўсёды зьвяртаюся да дзядоў. Парады прашу ці дапамогі. І ўсё гэта вельмі канкрэтна для мяне, бо так ужо склаўся лёс, што шмат маіх блізкіх – родзічаў і сяброў – ужо там, сярод зорак. Можа хто й не паверыць, але сапраўды, часам атрымліваю ад іх падтрымку, парады ды адказы на пытаньні.
Якраз на Дзяды і прысьнілася мне мая матуля. Нічога, праўда, не сказала. Ціхенька пасядзела побач і пайшла. Толькі нейкае вострае пачуцьцё журбы засталося. Сон гэты, аднак, я прыняла як падтрымку, бо менавіта ў гэты дзень мелася правесьці самы першы ўрок у нашай толькі што створанай нядзельнай школцы. Вядома, хвалявалася і баялася. А тут і страх прайшоў, бо адчуваю: дзяды – вось яны, побач. Вось толькі тая туга засталася – як прадчуваньне нейкае ці пытаньне.
У той жа дзень патрапіла мне ў рукі кніжка “Беларускі арнамэнт”. Айцец Вячаслаў выцягнуў яе з паліцаў царкоўнае бібліятэкі. З гонарам падкрэсьліў: “Нават ва ўкраінцаў такой няма”. (Сапраўды, мае сябры-ўкраінцы былі вельмі ўражаныя гэтым выданьнем і ўжо панарабілі сабе зь яго копій.) Вось! Гэта ж якраз тое, да чаго мае думкі імкнуліся! Даўно ведала, што беларускі арнамэнт – гэта ня проста прыгожыя ўзоры, квадрацікі, ромбікі, кружочкі. Што кожны значок у ім ёсьць нейкім старажытным сымбалем. Што ва ўзорах гэтых зашыфраваныя старажытныя міталёгія і астралёгія, сьветапогляд ды ўся жыцьцёвая мудрасьць даўнейшых беларусаў. А як хацелася б спазнаць мудрасьці гэтай, хаця б дыхнуць паветрам тае даўніны, знайсьці шлях да каранёў, да вытокаў тых, што многія вякі поўнілі наш народ (і дзяржаву, дарэчы) жыцьцёвай энэргіяй, сілай, што змагла пераадолець усе цяжкія выпрабаваньні на гістарычным шляху. Ат! Продкі нашыя, дасьціпныя, ведаючы пра марнасьць і часовасьць усяго рукатворнага, свае веды і мудрасьць захоўвалі для нашчадкаў у сымбалях і вобразах, значэньне якіх перадавалі вусна з пакаленьня ў пакаленьне (ці праз мэнтал, як цяпер кажуць). І новыя пакаленьні зноў і зноў увасаблялі гэтыя вобразы ў мастацкіх вырабах, песьнях і казках. На жаль, мы не перанялі эстафэты. І ўзоры, і сымбалі, і сама народная творчасьць адыходзяць у нябыт. А мы раптам кідаемся шукаць праўды то ў заморскіх гараскопах, то ў гермесаўскай філязофіі, ня ведаючы, што ўсё гэта ўжо было, ёсьць у нашых дзядоў...
Акурат той самай парою Віялета Кавалёва прынесла на нашыя штотыднёвыя вячоркі словы гэтай даўняй песьні: “Вельмі яна традыцыйная і распаўсюджаная, варта развучыць”. Песьня ўсім вядомая – “За туманам нічога ня відна...” Аднак словаў яе я так да канца ніколі і ня чула – ці можа, не задумывалася ніколі. А як пачала сама сьпяваць, дык міжволі кожнае слова асэнсоўваю. І зазначаю сабе дзіўнасьць гэтай песьні, нейкую непасьлядоўнасьць і нестыкоўку ў сюжэце – у парушэньне фальклёрных канонаў. Ці то лірычная яна, ці баладная? (Гэта ж некалі яшчэ студэнткай філфаку займалася я фальклярыстыкай...) Але ж якой журбой дыхае з гэтага радка: “Упусьціла залато вядзерца...”! Хаця, здавалася б, чаго ўжо так было бедаваць па нейкім там начыньні?
І тут раптам нехта зь дзяўчат: “А чаму вядзерца?” – “А сапраўды! Чаму ж ня больш паэтычна – пярсцёнак ці ручнік?”. Завялі дыскусію, якую проста і лягічна падсумавала Віялета: “Напрыканцы, “вядзерца” добра рыфмуецца з “сэрцам”!
На тым і пагадзіліся... Вось толькі – а “сэрца” самое тут навошта? Ой, не! Нешта ня ўсё тут так проста! Вучылі нас калісьці, перад студэнцкай фальклорнай практыкай, каб ані слова, ані літары ў запісваных творах не зьмянялі, бо ўсё ў народнай паэзіі да месца, ўсё мае сваё значэньне. Як у арнамэнце кожны кручок невыпадковы, так і ў песьні – кожнае слова. А тут – з логікай нішто не сябруе! ...Вось толькі пачуцьці песьня ва ўсіх выклікае аднолькавыя: тугу ды смутак. І яшчэ чамусьці сьпяваць яе хочацца, вось і мармычам цэлымі днямі.
Недзе праз тыдзень падыходзіць да мяне Надзя Дробіна – і зноў пра песьню: “Такая ж жаласьлівая, як і усе нашыя...” Ды што ж гэта такое! І табе яна з галавы ня йдзе? – Пярэчу, што ня ўсе ж у нас такія, дастаткова і вясёлых, і жартоўных. Гэта ж ў гэтай нешта такое, што нам так сэрца сьціскае...
Праз хвіліну-другую ізноў Надзя да мяне: “Слухай, я тут усё пра сэнс гэтай песьні думаю. Гэта ж трэба такая меркантыльнасьць: хто вядзерца маё дастане, за таго й замуж пайду, раз яно ўжо такое залатое... Ну, так?” ...Вось далося нам гэтае вядзерца! “Надзейка, ну адкуль у нашых дзяўчат вёдры залатыя ўзяліся б?” (Так, было Вялікае Княства Літоўскае казачна багатай дзяржавай, але не да такой жа ступені!) ...А сапраўды, чаму яно менавіта залатое? – “Не, Надзейка, “залатое вядзерца” тут – нейкі вобраз, сымбаль...”
Вось толькі які? Нідзе, ніколі не сустракала такога. Нават у той кніжцы пра арнамэнт – там якіх толькі сымбаляў няма: і вазоны, і пчолы, і нават рогі. А вядзерца не прыгадваецца... А дзе ж яго знайсьці? Як зразумець гэтую песьню дзіўную, што спакою нам не дае? Яна, пэўна, уся на вобразах пабудаваная. А сэнс іхны даўно ўжо забыты...
І зноў я думкамі да дзядоў: ну, што вы тут наскладалі, што мы ніяк уцяміць ня можам? Давайце дапамагайце...
У наступную ж ноч на досьвітку бачу я сон: вось ідзем мы зь сябрамі па вуліцы нейкага канадыйскага гарадка. І раптам бачым: сярод крамаў – хата, як наша вясковая, на ёй шыльда вялізная “Беларускія вырабы”. Засьпяшаліся мы ў сярэдзіну. А там усё наскае, роднае. І бабулька старэнькая выходзіць да нас і кажа: “Даўно ўжо вас чакаю!” Абняліся мы зь ёю. Раптам я і пытаюся: “Бабулечка, дык а што ж гэта такое – “залатое вядзерца”? А яна і адказвае: “А “залатое вядзерца” – гэта тое, што адыходзіць ад нас і ніколі ня вернецца”. І ўсё, і зьнікла. ...Толькі думкі мае закружыліся, пабеглі. І як быццам з зорак гаснучых ляцяць да мяне прамяні-думкі, пераплятаюцца з маімі, успыхваюць іскрынкамі-адказамі на мае пытаньні (кажуць, тэлепатыя!).
...Адыходзіць? ...Што ад нас “адыходзіць”? – Маладосьць... каханьне... радзіма... Ага, радзіма! “Упусьціла залато вядзерца” – згубіла радзіму! Згубіла тое, чым чэрпала жыцьцёвую сілу з гаючых крыніц. І сама “крыніца” – гэта вядомы ўсім вобраз зямлі нашай.
Згубіла радзіму... А чаму? Дзе гэта яна апынулася: за “туманам”, “ярам”, “даліною”? – А гэта ж за стэпам. ...Дык у палоне! Гэта ж вядома, як моцна дапякалі нам паўднёвыя і ўсходнія качэўнікі, разбураючы гарады й вёскі. А галоўнай іхнай здабычай былі людзі, каб прадаваць іх у далёкіх краінах у рабства: хлопцаў на цяжкую працу, дзяўчат – у гарэмы тутэйшых паноў...
А “дуб”? ...Дуб – ведаю, гэта сымбаль лесу, краіны лясной.
Вось і склаўся ясны вобраз дзяўчыны-паланянкі з таго краю, дзе лясы й дубровы, дзе крыніцы б’юць зь зямлі на кожным кроку (няйнакш, ліцьвінка, палачанка ці паляшучка!). Адвезьлі яе, гаротную, далёка-далёка стэпам – “ярам-даліною” – і цяпер сумуе яна па радзіме, “нявіднай” ёй “за туманам” адлегласьці і часу.
Ну, а “казак маладзенькі”? – Дык гэта ж яе жаніх... Ну так! Быў у дзяўчыны і жаніх. Цяпер зразумела, што “засмуціла” яго сэрца. Ну, і далей? – “Узваўся” ён “дастаць вядзерца”. Ага, вызваліць з палону! Кінуўся ён у пагоню... Вось ён – старажытны закон нашых продкаў: дагнаць, адбіць, вярнуць на радзіму! Галоўны выток жыцьцяздольнасьці нашага гнароду! Сьвяты запавет, які стаў нашай сьвятой “Пагоняй”!
Дый казак ня просты быў хлапец. Нездарма “казак” – вольны, значыць. Шляхціц ці князь. І дзяўчына была, відаць, князёўна. І былі гэта канкрэтныя люді з канкрэтнымі імёнамі. І была гэта cапраўдная гісторыя, пра якую нехта склаў баладу. Людзі сьпявалі, а зь цягам часу канкрэтныя вобразы замяніліся на больш ёмкія, дасьціпныя, абагуленыя. І да нас гэтая гісторыя дайшла ўжо звычайнай лірычнай песьняй.
Час так і не данёс, што здарылася з казаком. Ці загінуў ён недзе ў няроўным баі, ці таксама патрапіў у палон... А вось лёс дзяўчыны апісаны дакладна – адзінае, што засталося ад балады (нездарма ж згадваецца менавіта “мора”, а не возера ці рака). Апошнія чатыры радкі так і засталіся нязьменнымі – як даніна павагі і ўшанаваньне ўчынку свабоднага выбару свабоднай беларускай дзяўчыны – “Рагнедавай унучкі”.
Ну вось і ўся гісторыя. Хочаце – верце, хочаце – не.
А з вамі ніколі не бывае такога: быццам нехта нябачны вядзе вас па шляху пазнаньня – то кніжку патрэбную падсуне, то сустрэчу, то абставіны так складзе?
Таронта, 2001 г.