Жыцьцё манаха, ня ўтоенае за манастырскімі мурамі
Карабель ішоў на захад. З усіх бакоў да небакраю была адно вада і нідзе ніякае рысачкі зямлі, за якое можна было б зачапіцца чалавеку вокам. Чалавеку гэтаму, што вырас у краіне лясоў, краявід такі толькі дадаваў на сэрца шчымлівага адчуваньня – прадчуваньня – незваротнасьці.
Адылі ён пільна ўглядаўся на ўсход, дзе далёка – вокам не сягнуць – заставалася ягоная зямля, таптаная-ператаптаная ботамі чужакоў... Ён упарта меркаваў туды вярнуцца.
Вярнуцца, каб з тысячамі такіх жа патрыётаў сваёй зямлі, выгнаных чужынскай навалай, сабрацца сіламі й працягнуць барацьбу за ейнае вызваленьне.
Карабель упарта й незваротна імкнуў на захад...
Ён вярнуўся ў свой край. Вярнуўся праз 40 год, 75-гадовым старцам-манахам, у якасьці Мітрапаліта нацыянальнай аўтакефальнай царквы на выгнаньні.
Што можна расказаць пра чалавека, якога ведаў адзін год?
Толькі год... Ці цэлы год... Многа гэта, ці мала? Напэўна – мала, каб зразумець пра чалавека ўсё, тым больш, калі гэта такая Постаць, як Уладыка Мікалай. Але, пэўна, і дастаткова, бо, калі гэта – апошні год жыцьця і ўсё, што было наканавана, ужо выканана, багаж жыцьця сабраны, усе высновы аб ім ужо зробленыя (як што не самім Уладакам, дык тымі, хто ведаў яго болей і лепей за мяне).
Мне б не хацелася гаварыць пра яго высокамоўнымі словамі (ужо ўсё сказалі да мяне), апісваць, якім ён быў вялікім Мітрапалітам... Я ня ведаю, якім ён быў Мітрапалітам. Ды мяне й не цікавіла гэта; я хіба да апошняга ягонага дня не ўсьведамляла, які вялікі пост ён займае. Праўда. Як мне, дык бліжэй ён быў як манах. Як чалавек, чыім пострыгам і абетам стала вера ў маю Беларусь. Сьвятую, далёкую, як Бог, да канца мо й не спазнаную, але навек любімую. А калі некага па-сапраўднаму любіш – то яму й служыш.
Гэтую ісьціну я зразумела побач зь ім. Гэта яе я хацела давесьці ў сваёй прытчы “Калі куляюцца нябёсы”, напісаную, яшчэ пакуль ён быў жывы. Шкада, я не пасьпела даць яму прачытаць...
Я сказала “маю Беларусь”... Так, я проста сустрэла чалавека, хто быў гэтак жа закаханы ў яе, але ўпершыню ўбачыла, як і дзе можна па-сапраўднаму рэалізаваць сваё каханьне – служэньнем ёй. Ён быў бліжэй мне гэтай сваёй прысьвечаннасьцю і манаскім ладам жыцьця. Так, мне больш быў цікавы гэты бок ягонага жыцьця – жыцьця манаха, але не ўтоенага ад людзкога вока за манастырскімі мурамі. Жыць манахам сярод людзей... Не, я не бачыла, што гэта было складаным для яго. Думаю, гэта было сутнасьцю ягонай місіі на гэтым сьвеце: спачатку ён сам, у душы, абетаваўся служэньню Беларусі – а потым, калі гэтага патрабавала служэньне, прыняў і сьвятарства, і фармальнае манаства. Думаю, і ягоныя крокі да мітрапалітства былі з адзінай гэтай думкай: “...дзеля Беларусі”. І Беларусь называў “сьвятой”.
Пэўна, некалі ён будзе кананізаваны. Прынамсі, я так спадзяюся. Бо я так адчуваю. Я так яго ўспрымаю. Такім яго ведаю.
Што да гэтага галоўным чынам узгадваюцца дзьве сустрэчы зь ім: так, першая і апошняя.
Ён быў тым чалавекам, хто першым сустрэў мяне з сынам у Беларускім цэнтры ў Таронта. Падышоў чалавек, стары, але крэпкі, с прыемным, прыгожым тварам (і старасьць бывае прыгожай, падумалася...) у ладненькім пінжаку, і чыста па-нашаму, проста й шчыра запрасіў нас, пытаючыся, хто мы. Разгаварыліся. Зь ім лёгка было гаварыць. Вось тут... гэтая гаворка па-беларуску!, ...жарты, якімі ён абменьваўся мімаходзь зь нейкім дзядькам (як выявілася, Кастусём Акулам) – і мяне ахлынула хваля розных пачуцьцяў і адчуваньне нейкай энэргетыкі. Я часам чую яе... Як стукнула. Мне падалося – пасьля двух гадоў бадзяньняў па чужынскай зямлі, – што раптам вярнулася дадому, на вёску, нашую, беларускую, вось дзядуля сустрэў, вось радня зьбіраецца, зараз за стол запросяць... Проста міраж нейкі... Зрабілася ўтульна, як удома. ...Я адчула тады, што гэта незвычайны чалавек. Тады яшчэ не ўсьведамляла, чаму. Здагадалася толькі, што ён – сьвятар. Потым заразумела, што – сьвяты.
І самая апошняя сустрэча, на разьвітаньне, на паховінах. Так, гэта таксама была сустрэча, бо менавіта яна паказала ізноў, што сьмерці няма. Ягонае цела сьвяцілася. І ты ўжо усьведамлённа разумееш, чаму; і дзячыш Богу, што даў шчасьце ведаць такога чалавека, не таму, што што бачыш гэты цуд сьвячэньня сьвятога пасьля сьмерці, а таму, што частка гэтага духа пасьпела пры жыцьці дакрануцца й цябе і асьвятліць тваё жыцьцё. Асьвятліць разуменьнем простай, зямной ісьціны, што сьвятасьць – гэта не Божы дар ад нараджэньня. Сьвятасьць набываецца служэньнем.
Ён быў тым, хто дабраславіў мяне на пісаньне.
І гэтае дабраславеньне Уладыкава я адчуваю як Боскую іскру.
Я не была добрапрыстойным вернікам тады, й не адчувала патрэбы прыходзіць на “фармальныя” споведзі. Я адчувала патрэбу проста пагаварыць зь ім. Ён быў тым, хто ўмеў слухаць. І адказваць тое, што табе было патрэбна пачуць на той момант. Напэўна, гэта і ёсьць – мудрасьць.
Мы размаўлялі аб Беларусі. Аб ейнай даўніне, аб ейнай адметнасьці: мове, звычаях, гісторыі... Я ўжо пасьпела зазірнуць у ягоную бібліятэку і гаварыла аб сваіх уражаньнях ад таго новага й цікавага, што знайшла там. “Мы тут, бачыш, -- казаў ён, -- болей, як вы там, ведаем. Зьберагалі, як з пажарышча выносілі...” Я расказвала і пра свой досьвед, дзялілася сваімі думкамі. “Трэба ўсё запісваць, -- заўсёды паўтараў ён. – Запісанае застаецца.”
...Я вырашыла заставіць напісаным свае здагадкі пра гісторыю адной старажытнай песьні. Запісвала, думкамі “азіраючыся” на нашыя зь ім размовы, мне было вельмі важным ягонае стаўленьне. Шчыра кажучы, я яго пабойвалася, была цалкам зьбянтэжаная: от, думала, ажно надае мне хрысьціянскі япіскап кухталёў за такі сум па паганшчыне. ...Дарма баялася: ён, зрэшты, вельмі ўхваліў, зноў паўтараючы, што вось гэтак трэба ўсё нашае старое ўспамінаць і запісваць. Потым, праўда, як апомніўшыся, сказаў: “Ня буду цябе хваліць. Ты толькі пачала пісаць, а нахваліш – дык ты й спынішся яшчэ”. Потым, прабурчэў, як быццам некаму іншаму: “Няхай чалавек сабе піша. ...Ды піша. Можа, што добрае й напіша.” Я пасьмяялася, падумала задзірыста: “Добра, напішу...”, маючы ў плянах ужо наступныя сюжэты...
У наступную нядзелю ён прынёс мне стос папераў – прынтаваны тэкст. Кажа: “Ты вось пачытай...”. Гэта быў манускрыпт ягоных “Успамінаў”, аўтабіяграфія. Я прачытала, прынесла назад, а ён не забірае, кажа, няхай у цябе будзе... Так яны ў мяне і ляжаць.
Калі выйшаў ужо другі нумар нашага “Беларускага слова”, а ў ім маё эсэ “Краіна вольных волатаў”, у наступную ж нядзелю, на службе... – я памятаю гэты дзень, я якраз яшчэ ўпершыню прыйшла сьпяваць у царкоўны хор (ніколі ў пявуньнях не хадзіла і сьпяваць на людзях баюся, але паддалася на просьбы, каб падтрымаць хор) – Уладыка ў сваёй казані пачаў гаварыць пра тое, як жанчыны ў самыя цяжкія моманты йдуць наперадзе мужчын, бяруць на сябе вырашальнасьць моманту. Так было па Евангельлю, калі мужчыны са страху паразьбягаліся, менавіта жанчыны не пабаяліся ні жаўнераў, ні душэўных пакутаў і былі з Ісусам да канца, а потым зьнялі ягонае цела й пахавалі – а йнакш, як бы ён уваскрос? У мяне закалацілася сэрца, камяк падбег да горла – я ж толькі-толькі заканчывала сваю прытчу “Калі куляюцца нябёсы”, я ж менавіта пра гэта ў ёй і пісала. Вось, думаю, ён будзе цешыцца, як прачытае... Тады ён пачаў гаварыць, што, вось, і ў нас тут нашыя жанчыны ідуць наперад: зачынаюць газэту, пішуць пра Беларусь, бяруць на сябе хор... Усе сталі аглядацца на мяне й па-добраму усьміхацца, маўляў, разумеем, гэта – пра цябе. Уладыка далей гаварыў – пра маё эсэ, пра зуброў... Сьлёзы запоўнілі мне вочы, мне падалося, быццам на галаву мне лёг покрыў, як гэта робяць падчас прычасьця... Пасьля службы, калі падышла да яго пацалаваць крыж, ён паклаў руку мне на галаву й ціха сказаў: “У добры час”. Я зразумела, што я – дабраславёна... Гэта было ў травені...
Ён не пасьпеў прачытаць маіх “Нябёсаў...”. Аб чым я вельмі шкадую. Шкадую, што не дала прачытаць яму рукапіс. Але хто б мог ведаць?.. Я спадзявалася, што ён прачытае ў наступным нумары газэты...
Я адно толькі турбавала яго пытаньнямі дзеля гэтай прытчы. Мне шчыра кажучы, не хапала мовы, рэлігійнай беларускай; я ўсё выпытвала ў яго і тэрміны, і словы такія – старыя, аўтэнтычныя. Я ўвесь час зьвярталася да яго па веды, ён, зразумела, ахвотна дзяліўся ўсім. Я тады не здагадвалася, што ў яго няма фармальнай адукацыі, настолькі дасьведчанымі былі ягоныя веды ў лінгвістыцы. Потым толькі дазналася, што ён самастойна здабываў адукацыю, ужо тут, на эміграцыі. Зноў жа усё “дзеля Беларусі” – бо трэба было перакладаць царкоўную літаратуру на беларускую мову.
...У тую чэрвеньскую нядзелю ён праводзіў службу адзін. Было бачна, што чуўся ён нядобра, некалькі разоў спыняўся, прысаджваўся на зэдлік. Але службу правёў і казань гаварыў. Напрыканцы сказаў неяк дзіўна: “Я пайду... І службы ня будзе.”
Пасьля службы я падышла да яго – ён, перапрануты ўжо, размаўляў з людзьмі ля дзвярэй капліцы. Я спытала яго: “Уладыка, ці не падскажаце мне яшчэ адно слова?” – “Якое? Што ты хочаш?” – “Як па-беларуску будзе “прелюбодеяние”?” – “А навошта табе такое?” – “Вы ж ведаеце, я пішу...” Ён замяшаўся: “У слоўніку паглядзі...” – “Не, Уладыка, там тое ж самае, але гэта – калька з расейскай мовы. А вы ж пэўна ведаеце нашае старое слова...” Народ вакола нас загаманіў: “Скажыце, Уладыка, скажыце, яна ж піша, ёй трэба...”. Я кажу: “Ну, было ж у нас нейкае сваё слова, шчэ пакуль тыя расейцы да нас прыйшлі...” – “Не было! – абарваў ён мяне. – Не было слова, бо ў нас такога – не было!” – рэзануй ён рукамі, разьвярнуўся і пайшоў у капліцу. Людзі вакола нас засьмяяліся і нават заапладзіравалі.
Гэта быў апошні жарт нашага Ўладыкі. (Я думаю, мне ня варта паўтарацца за іншымі, як Уладыка цаніў гумар, умеў жартаваць, як ён, здаецца, цэлы час быў настроены, каб жартаваць.)
Я болей яго ня бачыла. Празь пару дзён мне патэлефанавала Надзя Дробіна і паведаміла, што Ўладыка пайшоў...
Чалавек за год зрабіўся блізкім, як сваяк па крыві. Я хавала сваякоў і ведаю гэты стан незваротнай згубы – тое, што я адчуваю і па Ўладыку. Напэўна, гэтак адчуваецца блізказць па духу. Напэўна, гэта адчуваю ня толькі я. Як і ўсе, я зьвяртаюся да яго па-царкоўнаму “Ўладыка”, а душа ўвесь час шэпча сьвецкае – “уладыка нашых сэрцаў”...
Я вышыла ягоны партрэт, каб матэрыялізаваць гэтую духоўную сувязь, і каб бачыць ягоны пагляд кожны дзень. Калі я прыношу партрэт ў Беларускі цэнтар, людзі ўвесь час агаворваюцца і называюць яго іконай, хрэсьцяцца на яго і размаўляюць з Уладыкам...
Вечная памяць, Уладыка.
Таронта
Травень, 2006
