Ніколі ня думала, што мастацкі твор можа нагэтулькі паўплываць на жыцьцё чалавека, што зменіць яго цалкам. Пакуль мой юны канадыйскі настаўнік ангельскае мовы не задаў мне такую незвычайную тэму для майго школьнага хатняга эсэ.

               Гэта вымусіла мяне перагартаць сваё багатае жыцьцё, як кнігу. Я разважала над ім, і раптам нечакана для мяне самой выявіла: сапраўды... Было такое ў маім жыцьці, яно зьмяніла мой лёс, і было гэта не аднойчы.

               Адно, што я была зьбянтэжана: то ж пра які з тых выпадкаў яму распавесьці?

               Можа, расказаць яму, як я зьдзівіла сваіх школьных настаўнікаў?

​

               ...Пасьля заканчэньня школы я раптам пайшла вучыцца на філялягічны факультэт. Чаму -- раптам? ...Ну так, хаця я й разьбіралася выдатна ў мовах і граматыцы, але на ўроках літаратуры й дзьвюх слоў не магла зьвязаць разам, а мае сачыненьні заўсёды былі "няправільныя" і "недарэчныя". Меркавалася, што я выпраўлюся па дакладныя навукі: я была выдатніцай ў хіміі, матэматыцы і асабліва ў чарчэньні...
               Але ў 10 клясе я прачытала раман І. Мележа "Людзі на балоце".
               Вядома, гэта была не першая мая беларуская кніга. І што мяне ўразіла ў ёй, я ўжо ня памятаю. Але я сказала тады: "Я іду вывучаць беларускую. Мая бабуля на ёй гаварыла. Гэта мова маіх продкаў." Мама была ў паніцы, ледзь ня плакала. Яна ўжо ведала, як я пасьпела захапіцца лінгвістыкай, а поколькі працавала на філялягічным факультэце, то ведала ягоныя парадкі: "Студэнта беларускага аддзяленьня ніколі не прымуць на катэдру агульнага і славянскага мовазнаўства, як ты гэтага хочаш. Туды бяруць студэнтаў толькі з аддзяленьня расейскае мовы."
               Я ведала гэта, але была ўпартай. Ня ведаю чаму.
               Выглядала так, што беларуская мова не была сябрам ані "славянскага братэрства", ані сусьветнае супольнасьці моваў наагул.
               Сапраўды, гадамі і стагодзьдзямі нам на нашай жа зямлі прамывалі мазгі, што беларуская -- гэта ня мова. Гэта немаведама што, але дакладна не для "высшего общества". Нейкая "мужыцкая гаворка": грубая, брыдкая -- фу-у... Няма на зямлі месца для гэтай недарэкі. Асабліва "просветлённые умы" лічылі яе "мёртвай мовай".
               Я, аднак, зь першае ж ўнівэрсітэцкае лекцыі зь Нілам Гілевічам выйшла закончанай нацыяналісткай.
               Ат, сапраўды... я была таленавітай (не баюся падацца нясьціплай: ужо што было -- то было). Так, я вывучала агульную лінгвістыку (хаця і на расейскай мове) і паказвала свае цудоўныя здольнасьці да яе, зьдзіўляючы маіх выкладчыкаў. Забаўна было: кожны месяц я адсутнічала па два-тры тыдні (я тады была яшчэ спартоўкай), але прылятаючы са сваіх спартовых прыгод, хуценька здавала экзамэны, наштудоўвала аднакурснікаў і старшакурснікаў, пісала ім курсавыя -- і адлятала ізноў.
               Як любіла я лінгвістыку!
               Любоў была ўзаемнай: здаецца, ніхто больш ня быў так адораны пад час майго студэнцтва. Мама так ганарылася мной.
               Мяне ўгаворвалі застацца ў асьпірантуры ...на любой катэдры, але толькі ...не агульнай лінгвістыкі.
               Але, але, але...
               Уся мая навука скончылася тым, што я плюнула на яе -- і пайшла ў спорт. (На 5 курсе мяне запрасілі на працу трэнера ў дзіцячую спартовую школу, і я працавала і вучылася, там і засталася пасьля заканчэньня унівэрсітэту.)
               Беданая мая мама... яна так і не даравала мне маёй упартасьці.

               Ці можа, расказаць яму амаль што містычную гісторыю?
               ...Яшчэ студэнткай я чытала толькі што апублікаваны ў часопісе раман У.Караткевіча "Чорны замак Альшанскі" -- гэты дзівосны, містычны дэтэктыў. Твор зрабіўся адпраўным пунктам для мяне. І ня толькі таму, што адчыніў маёй сьвядомасьці шлях да роднай гісторыі і легендаў.
               Я чытала адзін з правізорных сноў галоўнага героя, дзе ён бачыў падзеі старажытнай легенды, якую дасьледаваў, такімі, як яны і былі, -- гэта была сцэна пагоні ў начным лесе -- і раптам я ўбачыла гэты лес, коней, гэтых людзей, іхную вопратку. Усё было так выразна -- я пачула конскі храп, зьвяганьне збруі і нават той яхідны голас: "Ну што, Валюжыніч, удалася табе твая змова?"
               Я зразумела -- я была там! Гэта была я -- я скакала на конях, у тых адзеньнях, я білася на шаблях...
               Так абудзілася мая генэтычная памяць.
               Дзесяць год пазней, калі пачаліся ўсе гэтыя нацыянальныя рухі, сталі усюды зьяўляцца нашыя сапраўдныя нацыянальныя сымбалі. Вядома, раней -- у маім жыцьці -- я не магла іх бачыць. Але я зараз успамінаю і дзіўлюся: яны не былі для мяне нечаканымі. Я не задавалася пытаньнямі, як іншыя: чаму бел-чырвона-белы? Якая Літва? Што за Пагоня? Хто такі Вітаўт?
               Я не даведвалася -- я пазнавала і ўспамінала.
               Некалі я іх ужо ведала. Гэта я -- некалі -- уразалася на кані ў бітвы і гінула пад гэтымі штандарамі і пад гэтымі песьнямі.
               Так семяно памяці, пасеянае пакаленьнямі, усё ж прарасло.
               СЕМЯ.. яно мае вялікую сілу ў сваёй прыродзе.
               Гэта яно -- семяно -- трымае мяне ў сувязі з маімі продкамі. Гэтая генэтычная памяць дапамагла мне шмат гадоў пазьней адкрыць адметную гісторыю адной старажытнай песьні.

               Напэўна б я далучылася да нацыянальнага руху.
               Але Жыцьцё завязала мяне ў вузел і наступіла ботам на горла. Яно наладзіла мне зацяглы экспэрымент на фізічнае і маральнае выжываньне. А "перабудова" выкінула мяне за каляіну жыцьця. Я ўпраўлялася толькі з падлікам сваіх стратаў: праца, грошы, здароў'е, сябры, каханьне, упэўненасьць, воля, надзея... Сваякі адыходзілі адзін за адным, пакідаючы мне толькі зайздрасьць да іх -- калі душа разам з усімі яе кампанэнтамі пакідае цела, цела імкнецца за ёй.               
               Дзесяць гадоў (якія маюць быць найлепшымі) былі выдраныя з майго жыцьця і адкінуты прэч.
               А мы так і не навучыліся жыць у гэтым сьвеце.
               І мая улюбёная бацькаўшчына вышчэміла мяне, як пасту зь цюбіка.

               Калі мы выпраўляліся ў Канаду, зайшлі на разьвітаньне да мае сяброўкі Алы Сьвірыдзенка -- мастачкі, якая навучала майго сына батыку. Гэта быў клясны пакой, увесь запоўнены работамі ейных вучняў. Я разглядала іх, і маю ўвагу прыцягнула адна карціна. Звычайна батыкавыя сюжэты яскравыя, радасныя: кветкі, матылі, рыбкі...
               На гэтай жа быў -- пень.
               Не такі стары, аднак сьсечаны. Мёртвы ва ўсіх сваіх абцінках. Падсечаныя галіны раскінутыя, як рукі ў расьпяцьці. Калі нешта жывое і было ў ім, дык гэта толькі твар, застылы ў пакуце.
               "Дрэва, што не прыносіць плёну, -- сьсякаюць і кідаюць у вагонь", -- узгадала я.
               "...И не растет трава на голой правде, листва на вещих кольях не растет..." *
               -- Што ты глядзіш так доўга? -- падышла да мяне сяброўка. -- Зьдзіўлена? Так, часам і такое бывае ў батыку. Дзіўнае, непрыемнае -- але добрая праца.
               -- Гэта я.
               Яна не зразумела мяне:
               -- Ты што, здурэла? Ты -- маладая, прыгожая кабета і ... і та, та, та...
               Колькі разоў, пасьля, я прасіла свайго сына намаляваць такую ж карціну для мяне. Не разумее мяне і ён: "Ой, мама, кінь ты гэта! Ты ня бачыш? Гэта ж -- страшыдла! У цябе ніякага густу." (Ці гэта, можа, такі мой мазахізм...)
               Нядаўна, калі я рыхтавала гэтае эсэ, я дастала фотаздымак карціны, каб глянуць на яе яшчэ раз...
               Так: стары, крывы пень. З гэткім калецтвам далёка ня пойдзеш. Змучаныя вочы кідаюць апошні позірк скрозь мяне далей ...куды? ...у неба?.. Пасечаныя галіны раскінутыя вольна, як крылы...
               І тут я заўважыла маленькую, кволую кветачку на баку пня. Я ня бачыла яе раней.
               Чаму?
               А вы? Вы ня ведаеце, чаму на старых пнях вырастаюць кветкі?

..................................

Цветы, што выходят к дорогам,
гибнут раньше других.
Их топчут безжалостно ноги,
руки срывают их.

Но все-таки с наступлением
света и теплоты
вглядись, с каким исступленьем
к дорогам выходят цветы.*

*Вершы з паэтычнага сшытка Аляксандра Вараб'я.